ዳራ: ብዝሃ-ህይወት

Script

መግቢያ

ምድር ላይ ስላለው አስደናቂ የህይወት ልዩነት አስበው ያውቃሉ? ከትንንሽ ነፍሳት እስከ ግዙፎቹ ዝሆኖች ድረስ ዝርያ ብዝሃ ሕይወት ይባላል። ነገር ግን ብዝሃ ህይወት ከጥቃቅን ነገሮች በላይ ነው – እሱ የጤነኛ ፕላኔት እና ደህንነታችን መሰረት ነው።

ብዝሃ-ህይወት ምንድን ነው?

ብዝሃ-ህይወት በሁሉም ደረጃ በምድር ላይ ያሉ የሁሉም ህይወት ዓይነቶች፣ ከጂኖች/በራኂዎች እና ዝርያዎች እስከ ስነ-ምህዳር፤ ከጥቃቅን ነፍሳት /ማይክሮቦች እስከ ትላልቅ አጥቢ እንስሳት እና በመካከላቸው ያለው ሁሉ የተለያዩ ዝርያዎችን፤ በእነዚያ ዝርያዎች ውስጥ ያሉትን የጄኔቲክ ልዩነቶች እና እነዚህ ፍጥረታት የሚኖሩባቸውን የተለያዩ ስነ-ምህዳሮች ያካትታል። ብዝሃ-ህይወትን መረዳት ወሳኝ ነው ምክንያቱም በዙሪያችን ያለውን የህይወት ብዝሃነትና እና ሁሉንም ህይወት ያላቸው ነገሮች የሚያገናኘውን ውስብስብ ድርን (መረብ) እንድናደንቅ ይረዳናል።

ብዝሃ-ህይወት ብርቅዬ፣ ስጋት ያለባቸው ወይም ሊጠፉ የተቃረቡ ዝርያዎችን ብቻ ሳይሆን ከሰዎች እስከ እፅዋት፣ እንስሳት፣ ማይክሮቦች፣ ፈንገሶች እና ባለ አከርካሪ አጥንቶች ያሉ ሁሉንም ህይወት ያላቸውን ፍጥረታትን ያጠቃልላል። በቀላል አነጋገር፣ ብዝሃ-ህይወት በምድር ላይ ያሉትን የተለያዩ ሕያዋን ፍጥረታትን እና ልዩነታቸውን ያመለክታል።

 

የብዝሃ-ህይወት ደረጃዎች

በራኂዎች/ጂኖች (የጄኔቲክ/የበራኂዎችብዝሃነት)

ይህ በዝርያዎች እና በህዝብ ውስጥ ያሉ የተለያዩ በራኂዎች/ጂኖች ወይም ዲኤንኤን ያመለክታል። በራኂዎች/ጂኖች እንደ መመሪያዎች ናቸው፤ አንድ ፍጡር እንዴት እንደሚያድግ እና እንዴት እንደሚሰራ ይነግሩናል። የጂኖች ብዛት በፍጥረታት መካከል ይለያያል። ለምሳሌ በባክቴሪያ እስከ 1,000፤ በአንዳንድ ፈንገሶች እስከ 10,000 እና በአንዳንድ አጥቢ እንስሳ ዉስጥ እስከ 100,000 አካባቢ በራኂዎች/ጂኖች ይገኛሉ። የጄኔቲክ ብዝሃነት ምሳሌ የውሻ ዝርያዎች፣ ወይም የማንጎ ዓይነቶች፣ ሩዝ፣ ወዘተ ዉስጥ ያለው ብዝሃነት ነው።

ዝርያዎች (የዝርያ ብዝሃነት)

ዝርያ በአንድ የተወሰነ አካባቢ ውስጥ እርስ በርስ የሚመሳሰሉ ሕይወት ያላቸው ነገሮች ስብስብ ነው። ተመሳሳይ ዝርያ ያላቸው አባላት ተመሳሳይ ባህሪያት አላቸው እናም አብረው ማደግ እና መራባት የሚችሉ ዘሮችን መፍጠር ይችላሉ። ለምሳሌ ሁሉም ሰዎች የአንድ ዓይነት ዝርያ ናቸው። አንድ ጫካ ብዙ የተለያዩ የዛፍ ዝርያዎች ሊኖሩት ይችላል።

ሥርዓተ-ምህዳር (ሥርዓተ-ምህዳር ብዝሃነት)

ስነ-ምህዳር እንደ ማህበረሰብ ወይም አካባቢ ነው፤ በውስጡ እፅዋት፣ እንስሳት እና ጥቃቅን ፍጥረታት አብረው የሚኖሩ እና ከአካባቢያቸው ጋር መስተጋብር የሚፈጥሩ እንደ አፈር፣ ውሃ እና አየር ያሉ ነገሮች ስብስብ ነው። በዚህ “አካባቢ” ውስጥ ሁሉም ህይወት ያለው ፍጡር ሚና አለው እና ሁሉም ለመኖር እርስ በርስ ጥገኛ ናቸው። ለምሳሌ በጫካ ስነ-ምህዳር ውስጥ ዛፎች ኦክሲጅንና መጠለያ ይሰጣሉ፣ እንስሳት እፅዋትን ወይም ሌሎች እንስሳትን ይመገባሉ እንዲሁም ረቂቅ ህዋሳት የሞቱ ነገሮችን ያበሰብሳሉ፣ ይህም ስነ-ምህዳሩን ሚዛናዊ እና ጤናማ ያደርገዋል።

የአንዳንድ የብዝሃ–ህይወት ቃላት ፍቺዎች

1. 1. የ ብዝሃ-ህይወት ጥበቃ፡- ለረጅም ጊዜ የብዝሃ-ህይወትን ጤንነት እና አዋጭነት ለማረጋገጥ ብዝሃ-ህይወትን የመጠበቅ እና የመቆጣጠር ልምድ ነው።
   2. የብዝሃ-ህይወት መጥፋት፡- በአንድ የተወሰነ አካባቢ ስነ-ሂዎታዊ ብዝሃነት መቀነስ
   3. የጥበቃ ሁኔታ፡ አንድ ዝርያ ምን ያህል የመትረፍ እድል እንዳለው አመላካች ነው። ምሳሌ፡ ለአደጋ የተጋለጡ፣ ወይም የጠፉ
   4. ስነ-ምህዳር፡- በህዋሳት እና በአካባቢያቸው (እንዲሁም ሌሎች ፍጥረታትን ጨምሮ) መካከል ያለውን ግንኙነት እና መስተጋብር የሚመለከት የስነ-ሂይወት/ባዮሎጂ ቅርንጫፍ ነው።
   5. የስነ-ምህዳር አገልግሎቶች፡- ሰዎች ከሥነ-ምህዳር የሚያገኟቸው ጥቅሞች። ለምሳሌ፡- ንፁህ ውሃ፣ አየር እና የሰብል ዝርያ
   6. ሊጠፉ የተቃረቡ ዝርያዎች፡- እንደ ሰው እንቅስቃሴ ወይም የአየር ንብረት ለውጥ ባሉ የአካባቢ ለውጦች ምክንያት የመጥፋት አደጋ ያለባቸው ዝርያዎች፡- ለምሳሌ ነብሮች እና አውራሪስ
   7. መኖሪያ፡ የሁሉም ዝርያዎች ተፈጥሯዊ መኖሪያ

• ወራሪ ዝርያ፡- ወደ አዲስ አካባቢ የገቡ ተክሎች ወይም እንስሳት እና የአካባቢ ዝርያዎችን የሚጎዱ

• ከመጠን በላይ ማጥመድ፡- ዓሳዎችን ለተወሰነ ጊዜ እንዲራቡ ሳይፈቅዱ ከመጠን በላይ ማጥመድ

• ማክሮ ኦርጋኒዝም/ረቂቅ ህዋሳት፡- በአይን የሚታይ ትንሽ ፍጥረት

• ማይክሮ ኦርጋኒዝም፡- በአጉሊ መነጽር ወይም የንዑስ ማይክሮስኮፕ መጠን ያለው አካል በተለይም ባክቴሪያ

• ዘላቂ አሰራር፡- አካባቢን በማይጎዳ መልኩ ሀብትን መጠቀም። ለምሳሌ ከመጠን በላይ ማጥመድን ለመከላከል የአሳ ማጥመድ ደንቦችን ማዘጋጀት

• ህገወጥ አደን፡- ህገወጥ የእንስሳት አደን፡- ለምሳሌ ዝሆኖችን ለጥርሳቸው ብሎ መግደል

• የከተማ መስፋፋት፡ የከተሞች ወደ ተፈጥሯዊ አካባቢዎች ማስፋፋት፡- ለምሳሌ የዱር አራዊት መኖሪያዎችን የሚያበላሹ አዲስ የከተማ ዳርቻዎችን መገንባት

 

ስለ ብዝሃ–ህይወት ቁልፍ መረጃ

የስነ-ምህዳር ዓይነቶች

• ምድራዊ ስነ–ምህዳሮች፡– እነዚህ በመሬት ላይ የተመሰረቱ ስነ–ምህዳሮች ናቸው።
• የደን ስነ–ምህዳሮች ፦ የደን ስነ–ምህዳሮች ውስብስብ ሲሆኑ ብዙ ዛፎች፣ እንስሳት፣ ፈንገሶች እና የባክቴሪያ ዝርያዎች መስተጋብርን ይፈጥራሉ። በጫካ ውስጥ የሚገኙት የተለያዩ የእፅዋት እና የእንስሳት ዝርያዎች፣ ዛፎች፣ ቁጥቋጦዎች፣ ዕፅዋት እና ረቂቅ ህዋሳትን ጨምሮ፡፡ ለምሳሌ በአፍሪካ ውስጥ ያሉ ሞቃታማ የዝናብ ደኖች በጣም የተለያዩ ናቸው፡፡ ለምሳሌ የኮንጎ ዝናብ ደን (መካከለኛው አፍሪካ)፣ የአቴዋ ደን (ምዕራብ አፍሪካ) እና የካካሜጋ ደን (ምስራቅ አፍሪካ) ናቸው።
• የሣር ምድር ሥነ–ምህዳሮች፦ የሣር ምድር ሥነ–ምህዳሮች ከጫካ ያነሰ ልዩነት ባላቸው ሣሮች የተያዙ ናቸው። ለምሳሌ የአፍሪካ ሳቫና እና ሴሬንጌቲ (ታንዛኒያ) የሣር ምድር ሥነ–ምህዳር ዓይነት ናቸው።
• የበረሃ ስነ–ምህዳሮች፦ የበረሃ ስነ–ምህዳሮች በጣም ደረቅ እና በተራራቁ ትናንሽ በሆኑ እፅዋት የተሸፈኑ አካባቢዎች ናቸው። ለምሳሌ በሰሜን አፍሪካ የሚገኘው የሰሃራ በረሃ፡፡ እነዚህ አካባቢዎች ደረቅ እና ነፋሻማ መሬቶች እንዲሁም የውሃ አቅርቦት ውስንነት ያለባቸው አካባቢዎች እንደሆኑ ተለይተው ይታወቃሉ እና የልዩ ዝርያዎች መኖሪያ ናቸው።
• የተራራ ስነ-ምህዳሮች፦ የተራራ ስነ-ምህዳሮች ከፍ ባለ ቦታ ላይ ያሉ እና ለቅዝቃዜ እና ለከባድ አየር ሁኔታዎች ተስማሚ የሆኑ ልዩ እፅዋት እና እንስሳት አሏቸው። ለምሳሌ የርዌንዞሪ ተራሮች (ኡጋንዳ) እና ድራከንስበርግ ተራሮች (ደቡብ አፍሪካ)
• ሰው ሰራሽ ስነ–ምህዳሮች፡– እነዚህ እንደ የእርሻ ማሳዎች፣ አትክልቶች እና የውሃ ውስጥ ያሉ የሰው ሰራሽ ስነ–ምህዳሮች ናቸው። የሰብል እርሻዎች እና ለምግብ ምርት በሰዎች የተፈጠሩ ሰው ሰራሽ ሥነ–ምህዳሮች ናቸው።

ብዝሃ–ህይወት አስፈላጊ የሆነው ለምንድነው?

የእጽዋት፣ የእንስሳት፣ የውሃ ሀብት እና የጥቃቅን ብዝሃ–ህይወት ጥቅሞች እጅግ በጣም ብዙ ናቸው። እነዚህም የሚከተሉትን ያካትታሉ፦

• ኢኮኖሚያዊ (የገጠርና የከተማ የገቢ ምንጭ፣ የኤክስፖርት ገቢ)፣
• ማህበራዊ (እንደ ምግብ እና የምግብ ዋስትና ምንጭ፣ ለጤና ጥገና እና ለበሽታዎች እና ህመሞች ፈውስ የሚሆን መድሃኒት)
• ሃይማኖታዊ እና ባህላዊ (የመንፈሳዊ መነሳሳት መድረክ) ፣
• ለውበት እና መዝናኛ፣
• ስነ-ምህዳራዊ (የተፋሰስ እና የተፋሰስ አካባቢ ጥበቃ፣ የንፋስ/አውሎ ነፋስ መሰበር፣ የደን መልሶ ማልማት፣ የአፈር ለምነት ጥገና፣ ወዘተ) እና
• አካባቢያዊ (የከባቢ አየር የካርቦን ደረጃዎችን መጠበቅ፣ ብክለትን መቀነስ ወዘተ)

 

ከዚህ እንደምረዳው ብዝሃ–ህይወት ከሌለ ህይወት የለም። በሥርዓተ–ምህዳር ውስጥ ያለው እያንዳንዱ ትንሽ አካል ወሳኝ ሚና ይጫወታል እና ለብዙ ነገሮች ጠቀሜታ አለው። ከዚህ በታች ባጭሩ እንደተገለጸው ብዝሃ–ህይወት ለተለያዩ ጉዳዮች ጠቃሚ ነው።

• ለሕይወት ቀጣይነት ያለው እገዛ፦ ሰዎች በሁሉም የብዝሃ–ህይወት ደረጃ የሚያካተቱ ሁሉም ዓይነት ወይም ሕይወት ያላቸው ነገሮች እርስ በርስ የተያያዙ ናቸው። ብዝሃ–ህይወት ለህልውናችን ወሳኝ የሆኑትን እንደ የምግብ ምርት፣ የአየር ንብረት ቁጥጥር እና የንጥረ–ምግብ ኡደት የመሳሰሉ አስፈላጊ የስነ–ምህዳር አገልግሎቶችን ይደግፋል። ለምሳሌ፣ እንደ ደኖች እና ረግረጋማ አካባቢዎች ያሉ የተለያዩ ስነ–ምህዳሮች መጠነኛ የአየር ንብረት እና ንፁህ ውሃ ለማቅረብ ይረዳሉ።
• የአፈር ጤና፡- በአፈር ውስጥ የሚገኙ ፈንገሶች እና ባክቴሪያዎች ኦርጋኒክ/የተፈጥሮ ቁስን በመሰባበር ለእጽዋት እድገት አስፈላጊ የሆኑ ንጥረ ነገሮችን ይፈጥራሉ። ይህ ሂደት የአፈርን ለምነት ለመጠበቅ እና የግብርና ምርታማነትን ለማሳደግ ይረዳል፡፡
• የመድኃኒት ሃብቶች፡- ብዙ የመድኃኒት ውህዶች በሽታዎችን ለማከም እና ጤናን ለማሻሻል ወሳኝ ከሆኑ ዕፅዋትና እንስሳት የተገኙ ናቸው። ብዝሃ-ህይወትን መጠበቅ አዳዲስ ህክምናዎችን እንድናገኝ ያስችለናል። ለምሳሌ፣

ሮዝ ፔሪዊንክል ተክል ካንሰርን ለማከም ያገለግላል።

ፕሩኑስ አፍሪካና (አፍሪካዊ ቼሪ) የፕሮስቴት ጉዳዮችን ለማከም ያገለግል ነበር።

በጋና ሞሪንጋ ኦሊፌራ ቅጠሉና ዘሩ ለተለያዩ የጤና ጠቀሜታዎች ስለሚውል “ተአምረኛው ዛፍ” ተብሎ ይጠራል።

1. ለመዝናኛ እና የአዕምሮ ጤና፡– ብዝሃ–ህይወት በከተሞች አካባቢ ያሉ ሰዎች ጭንቀትን በመቀነስ እና የአዕምሮ ጤናን በማሻሻል የመቋቋም አቅም እንዲኖራቸው ይረዳል። አረንጓዴ ቦታዎች፣ እንደ ፓርኮች እና ደኖች፣ በከተሞች ውስጥ የመዝናናት አገልግሎት ይሰጣሉ። አንዳንድ ጊዜ ዶክተሮች የመንፈስ ጭንቀትን እና ጭንቀትን ጨምሮ በተለያዩ የጤና ጉዳዮች ለሚሰቃዩ ሰዎች በተፈጥሮ ውስጥ የሚያሳልፉትን ተጨማሪ ጊዜ ሊመክሩ ይችላሉ። መዝናኛ እና አካላዊ እንቅስቃሴ የአካል እና የአዕምሮ ጤናን ለመጠበቅ አስፈላጊ ናቸው፡፡
2. ኢኮቱሪዝም፡- ይህ አንዱ ኢኮኖሚያዊ እሴት ነው። ጎብኚዎች ወደ ተፈጥሯዊ አካባቢዎች ስለሚሳቡ፣ የአካባቢ ኢኮኖሚዎችን በመርዳት እና የአካባቢ ግንዛቤን ስለሚያሳድጉ ብዝሃ-ህይወት ኢኮቱሪዝምን ይደግፋል። ኢኮቱሪዝም እና የብዝሀ-ህይወት ሀብትን በዘላቂነት መጠቀም የስራ እድል ይፈጥራል እና የሀገር ውስጥ ኢኮኖሚዎችን ይደግፋል። ለምሳሌ በአፍሪካ የዱር አራዊት ክምችት ውስጥ የሚገኙ ሳፋሪዎች፣

• ማሳይ ማራ (ኬንያ)፦ የዱር አራዊት ፍልሰትን ጨምሮ በበለጸጉ የዱር አራዊት ትታወቃለች።
• ክሩገር ብሔራዊ ፓርክ (ደቡብ አፍሪካ)፡– “ቢግ ፋይፍ” (አንበሶች፣ ነብር፣ አውራሪስ፣ ዝሆኖች እና ጎሽ) ለማየት።
• የካኩም ብሔራዊ ፓርክ (ጋና)፡– በደን የተሸፈነ የእግረኛ መንገዱ ዝነኛ ነው፣ ይህም የዝናብ ደንን የተለያዩ የእፅዋት እና የእንስሳት ህይወት ልዩ እይታ ይሰጣል።
• ሞሌ ብሔራዊ ፓርክ (ጋና)፡– በዝሆኖች እና በሌሎች የዱር አራዊት ብዛት የሚታወቅ ሲሆን ይህም ወደ ሳፋሪው ጎብኚዎችን ይስባል።
• የኬፕ ስሪ ፖይንትስ የደን ጥበቃ (ጋና)፡– ወፎችን ለመመልከት እና የባህር ዳርቻን ስነ–ምህዳር ለመቃኘት ፍላጎት ያላቸውን ጎብኝዎችን ይስባል።
• ብዊንዲ የማይበገር ደን (ዩጋንዳ)፡ የእግር ጉዞ ቱሪስቶችን የሚስብ ተራራ የጎሪላዎች መኖሪያ ነው።

1. ባህላዊ እና መንፈሳዊ ቅርሶችን እና ደህንነትን መጠበቅ፡– ብዙ የአፍሪካ ባህሎች፣ የተለያዩ የጋና ጎሳዎችን ጨምሮ፣ ከባህላዊ ልማዳዊ ድርጊቶች እና ከመንፈሳዊ እምነቶች ጋር በጥልቀት የተሳሰሩ ናቸው። ብዙ ሰዎች ከብዝሃ ሕይወት ባህላዊ፣ መንፈሳዊ እና መዝናኛ ጥቅሞችን ያገኛሉ። አንዳንድ እንስሳት እና ዕፅዋት በእነዚህ ባህሎች ውስጥ ቅዱስ ወይም ምሳሌያዊ ጠቀሜታ አላቸው። ለምሳሌ፣ በተለያዩ የጋና ጎሳዎች ውስጥ አንዳንድ እንስሳት እና ተክሎች እንደ ቅዱስ ወይም ምሳሌያዊ ተደርገው ይወሰዳሉ። ተፈጥሯዊ ቦታዎች ለመንፈሳዊ ልምምዶች እና መዝናኛ ቦታዎች ይሰጣሉ። ለምሳሌ በአብዛኛዎቹ የአፍሪካ አገሮች የተቀደሱ ደኖች አሉ። እነዚህን ባህላዊ ወጎች ለመጠበቅ የብዝሃ ህይወትን መጠበቅ ወሳኝ ነው።
2. የውሃ እና የአየር ጥራት፡- የብዝሀ-ህይወት በተለይም የእፅዋት ዝርያዎች ከባቢ አየርን በማጽዳት እና ኦክስጅንን በመልቀቅ ይረዳሉ። በተመሳሳይ መልኩ የተለያዩ ስነ-ምህዳሮች የዝናብ ውሃን የሚበከሉ ነገሮችን ያጣራሉ፣ የውሃ ጥራትን ያሻሽላሉ። በነዚህ ተክሎች የሚለቀቀው ኦክስጅንም የህይወት ቀጣይነትን ያረጋግጣል። እንደ ቀድሞው አባባል የመጨረሻው ዛፍ ሲሞት የመጨረሻው ሰው ይሞታል እንድሚባለው፡፡
3. የአየር ንብረት ቁጥጥር፡– የተለያዩ ስነ–ምህዳሮች የአየር ንብረትን በማረጋጋት የሙቀት መጠንን በማስተካከል እና የሙቀት መጠንን ለመቀነስ ይረዳሉ። በዚህ ደንብ ውስጥ ደኖች እና እርጥብ ቦታዎች ጉልህ ሚና ይጫወታሉ።
4. ፈጠራ እና እውቀት፡– የተለያዩ ዝርያዎችን በማጥናት አዳዲስ ሳይንሳዊ ግኝቶችን እና የቴክኖሎጂ ፈጠራዎችን በማምጣት ግብርና፣ ህክምና እና ኢንዱስትሪን ጨምሮ የተለያዩ ዘርፎችን ተጠቃሚ ያደርጋል።
5. የአካባቢን ንፅህና መጠበቅ፡– እንደ ፈንገሶች እና ቃርሚያዎች ያሉ ብስባሽ ማዳበሪያዎች ቆሻሻን እና ኦርጋኒክ/የተፈጥሮ ቁስን በመሰባበር አካባቢን ንፁህ እና በንጥረ ነገር የበለፀገ እንዲሆን ይረዳሉ። ጥንባሳዎች የእንስሳት ዓለም የጽዳት ሠራተኞች ናቸው፤ የተረፈውን እና የሞቱ እንስሳትን ይበላሉ፡፡ የቆሻሻ መከማቸትን እና የበሽታዎችን ስርጭት በመከላከል የአካባቢን ንፅህና ይጠብቃሉ፤ በሚዘዋወሩበት ጊዜ የዕፅዋት ዘሮችን በመበተን ለተክሎች እድገት እና ጤናማ ስነ–ምህዳርን ለመጠበቅ ይረዳሉ፡፡
6. የተመጣጠነ ምግብ እና የምግብ ዋስትና፡– ብዝሃ–ህይወት ለሰው ልጅ አመጋገብ እና ጤና አስፈላጊ የሆኑ ብዙ አይነት ምግቦች መኖራቸውን ያረጋግጣል። ሰዎች ተክሎችን እና እንስሳትን ይመገባሉ፤ ብዝሃ–ህይወት ለተመጣጠነ አመጋገብ አስፈላጊ የሆኑ የተለያዩ ሰብሎች እና የእንስሳት እርባታ መኖራቸውን ያረጋግጣል። የተለያዩ ዝርያዎች ለግብርና ብዝሃነት አስተዋፅኦ ያደርጋሉ፤ ተባዮችን እና በሽታዎችን የመቋቋም ችሎታ ይሰጣሉ፤ እነዚህን ዕፅዋትና እንስሳት ቀጣይነቱን ለማረጋገጥ ካልጠበቅናቸው ምግብ አይኖርም ነበር።

የብዝሃ ህይወት ስጋቶች

በብዝሃ-ህይወት ላይ ተጽዕኖ የሚያሳድሩ ብዙ ምክንያቶች አሉ። በአራት ዋና ምድቦች አደራጅተናል።

የመኖሪያ ቤት መጥፋት ወይም ውድመት፡- ደኖች በብዙ ምክንያቶች ተጨፍጭፈው እንስሳቶች መኖሪያ ያጣሉ። ለምሳሌ፡-

አዳዲስ ዛፎችን ሳይተክሉ የደን መጨፍጨፍ ለእንስሳት መኖሪያ መጥፋት እና መበታተን ዋነኛው መንስኤ ነው።

የተፈጥሮ መኖሪያዎችን ወደ እርሻ መሬት መለወጥ፤ ድርጊቱ በአፍሪካ የተለመደ ነው።

የከተማ መስፋፋት እና የመሰረተ ልማት ዝርጋታ።

የዱር እንስሳት ​​መበታተን ሌላው የመኖሪያ ቤት መጥፋት ነው። እንደ መንገዶች፣ እርሻዎች ወይም ከተማዎች ሲሰፉ እና ሲሰሩ የደኖች መቆረጥ ይከሰታል። ይህ በእንስሳት ላይ ትልቅ ችግር ይፈጥራል፤ እንስሳት የመኖሪያ አካባቢያቸውን ያጣሉ፤ ይህም ምግብ እና መጠለያ ለማግኘት አስቸጋሪ ያደርግባቸዋል፤ በሰዎች አካባቢ ይንከራተታሉ፣ እና ሰዎችን ለመግደል ወይም ራሳቸው የመገደል አደጋን ይጋፈጣሉ።

ከመጠን በላይ ማጥመድ ወይም ማደን፦ የዓሣዎችን ከመጠን በላይ ማጥመድ እና ማደን የዓሣዎችን እና የዱር እንስሳትን ብዛት የመቀነስ አደጋን ይጋርጣል። (ለምሳሌ በአፍሪካ ውስጥ ዝሆኖችን ማደን)። ይህም የሚያጠቃልለው በአለም ውቅያኖሶች ውስጥ ከመጠን በላይ ዓሣዎችን ማጥመድ

በተለይ በአፍሪካ እንደ ዝሆኖች፣ ነብር፣ አንበሳ፣ እና አውራሪስ፣ ወዘተ ያሉ ዝርያዎችን ማደን

ህገ-ወጥ የዱር እንስሳት ንግድ

ብክለት እና የአየር ንብረት ለውጥ፡- የግሪን ሃውስ ጋዝ ልቀቶች፣ ከፋብሪካዎች እና ከእርሻዎች የሚመጡ ኬሚካሎች አየርን፣ ውሃ እና አፈርን ይበክላሉ። ይህ የሚያጠቃልለው፡-

የላስቲክ ብክለት በአለም ውቅያኖሶች፡- ተንሳፋፊ የፕላስቲክ ውጤቶች እና መርዛማ ኬሚካሎችን ወደ ውሃ አካላት በመግባት በውሃ ውስጥ የሚገኙ ዝርያዎችን ይገድላሉ።

በከተሞች ውስጥ ከኢንዱስትሪ እንቅስቃሴዎች እና ከመጓጓዣዎች የሚመጣው የአየር ብክለት፡- ወደ ከባቢ አየር የሚለቀቁት በካይ ጋዞች ጂኖችን፣ ህዋሳትን እና መኖሪያዎችን ለማጥፋት ብዙ ርቀት ይጓዛሉ።

ከእርሻና ከማዕድን የሚመነጨው የውሃ ብክለት፡- ለእርሻና ለማዕድን ጥቅም ላይ የሚውሉ ጎጂ ኬሚካሎች ወደ ውኃ አካላት ውስጥ ይገባሉ፤ ይህ ደግሞ በዚያ ሥርዓተ-ምህዳር ውስጥ ያሉትን ጂኖችን፣ ህዋሳትን እና መኖሪያዎችን ያጠፋል።

የአየር ሙቀት መጨመር የአየር ሁኔታን ይረብሸዋል እና ስነ-ምህዳሮችን ይጎዳል። ለምሳሌ የአርክቲክ ባህር በረዶ መቅለጥ የዋልታ ዝርያዎችን የሚጎዳ የአየር ንብረት ለውጥ አንዱ ነው። የአርክቲክ ባህር በረዶ መቅለጥ በበረዶው ላይ ለአደን እና ለመራባት በሚተማመኑት የዋልታ ድቦች ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ እያሳደረ ነው። በረዶው ሲቀልጥ የዋልታ ድቦች ምግብና መጠለያ ለማግኘት ረጅም ርቀት ለመዋኘት ይገደዳሉ፣ ይህ ደግሞ የኃይል ወጪን በመጨመር የመራቢያ ስኬትን ይቀንሳል።

በአየር ንብረት ለውጥ ምክንያት እንደ ሰደድ እሳት እና ጎርፍ ያሉ የተፈጥሮ አደጋዎች ድግግሞሽ እና ጥንካሬ መጨመር። የአየር ንብረት ለውጥ በአፍሪካ በተለይም እንደ ደቡብ አፍሪካ፣ ናሚቢያ እና ቦትስዋና ባሉ ሀገራት የሰደድ እሳት እንዲጨምር አድርጓል። እነዚህ እሳቶች የዱር እንስሳትን መኖሪያ ሊያጠፉ እና የስነምህዳር ሂደቶችን ሊያበላሹ ስለሚችሉ በብዝሃ ህይወት ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ሊያሳድሩ ይችላሉ።

ወራሪ ዝርያዎች፡- ከውጪ የገቡ እፅዋትና እንስሳት ከሃገር በቀል ዝርያዎች ጋር መወዳደር ይችላሉ። ከሌላ ቦታ የሚመጡ ተክሎች እና እንስሳት የሃገር-በቀል ዝርያዎችን በማጨናነቅ እንዲጠፉ ያደርጋቸዋል፤ ይህ ጉልበተኛን ወደ ፊት ማምጣት ነው። ምሳሌዎች፡-

ቡናማ የዛፍ ላይ እባብ (ቦይጋ ኢሬጉላሪስ) የጉዋም ወፎችን እየጎዳ ነው፦ ቡናማ የዛፍ እባብ በድንገት ወደ ጉዋም ደሴት ገባ፣ ከሁለተኛው የዓለም ጦርነት በኋላ ከጭነት ጋር ነው የገባው ተብሎ ይገመታል። ቡናማው የዛፍ እባብ የጉዋም ተወላጆች ወፎችን ከተፈጥሯዊ መኖሪያቸው ሙሉ በሙሉ በማፈናቀሉ በርካታ የአእዋፍ ዝርያዎች እንዲጠፉ እና ሌሎች ዝርያዎችም እንዲጠፉ አድርጓል።

እንደ ክሮሞላየና ኦዶራታ እና እኪሆረኒያ ኪራሰፒሰ ባሉ ንጹህ ውሃ ስነ-ምህዳሮች ውስጥ ያሉ ወራሪ የእፅዋት ዝርያዎች መስፋፋት፡- እነዚህ የውሃ ውስጥ ተክሎች የትውልድ አገር ደቡብ አሜሪካ ቢሆኑም ከጋና እና ከሌሎች የአፍሪካ አገሮች ጋር ተዋውቀዋል። የውሃ ፍሰትን የሚገታ፣ የውሃ ውስጥ አካባቢዎችን የሚቀይር እና የአገሬውን ዝርያ የሚያፈናቅል ጥቅጥቅ ያሉ ምንጣፎችን መፍጠር ይችላል።

የበሽታ መከሰት፡- የበሽታ መከሰት የአንዳንድ ዝርያዎችን ቁጥር በእጅጉ ይቀንሳል። አንድ በሽታ ብዙ ቁጥር ያላቸውን እንስሳት ከገደለ፣ በእነሱ ላይ ለምግብ፣ ለመጠለያ ወይም ለሌሎች ፍላጎቶች የሚተማመኑ ሌሎች እንስሳትን ሊጎዳ ይችላል፣ ይህም በሥርዓተ-ምህዳሩ ላይ ተዘዋዋሪ ተጽእኖ ይፈጥራል። ምሳሌዎች፡-

የአካባባዊ በሽታዎች መከሰት፡- እንደ ኤች አይ ቪ እና ኢቦላ ያሉ በሽታዎች ብዙ ሰዎችንና እንስሳትን ገድለዋል።

የብዝሃ ሕይወትን የሚጎዱ በሽታ አምጪ ተህዋሲያን መስፋፋት፡- አንዳንድ በሽታዎች በተለይ በእንስሳትንና ዕፅዋት ያነጣጠሩ ሲሆን ይህም ዝርያቸውን በእጅጉ ይጎዳሉ። ለምሳሌ፣ አምፊቢያን ሲቲሪድ ፈንገስ በአለም ዙሪያ ተሰራጭቷል፣ ብዙ የእንቁራሪት ዝርያዎችን ገድሎ ስነ-ምህዳሮችን ረብሻል።

የብዝሃ ሕይወት እንዴት ሊጠበቅ ይችላል (በምሳሌዎች)

በተለያዩ ደረጃዎች ዓለም አቀፋዊ፣ ክልላዊ እና አካባቢያዊ ብዝሃ–ህይወትን በተለይም የአፍሪካን የበለፀገ ብዝሃ–ህይወት ለመጠበቅ የተቀናጀ ጥረት መደረግ አለበት። የዱር አራዊት መጥፋትን ለመቀነስ ትልቅ የጥበቃ እርምጃዎች ወሳኝ ናቸው፣ ነገር ግን ቤተሰቦች እና ማህበረሰቦችም አስተዋፅዖ ያደርጋሉ።

1. 1. የተከለሉ ቦታዎችን መፍጠር፡– ብሔራዊ ፓርኮችን እና መጠባበቂያዎችን ማቋቋም። በጋና የብዝሃ-ህይወትን የመኖሪያ ቦታዎችን ለመጠበቅ የካኩም ብሔራዊ ፓርክ አለ። የዛ አካባቢ ማህበረሰቦች በአካባቢያቸው ያሉትን ደኖች መጠበቅ ይችላሉ፤ የደን ቁሳቁሶችን ማን ማግኘት እና መጠቀም እንደሚችል የአካባቢውን ደንቦች ወይም ህጎች ይጠቀማሉ።
   2. ዘላቂ የደን አስተዳደር፡ የማህበረሰብ ደን አስተዳደር ማህበረሰቦች የደን ጥበቃን የሚመሩበት እና ለእንጨት ወይም ለሌሎች ሃብቶች ከመጠን ያለፈ ብዝበዛን ለማስወገድ ጥሩ መንገድ ነው። ይህ ደግሞ ደኖችን ለንብ ማነብ መጠቀምን ሊያካትት ይችላል፤ ይህም ከጫካው አካባቢ ዘላቂ እና ከእንጨት–ነክ ያልሆኑ ጥቅሞችን ያስገኛል።
   3. አደንን መዋጋት፡– ዝሆኖችን፣ አውራሪስን እና ሌሎች እንስሳትን ማደንን ለመከላከል የፀረ–አደን ጥበቃን ማጠናከር። ለምሳሌ፣ በቦትስዋና፣ እንደ “ኦፕሬሽን ፓንጎሊን” ያሉ የተሳካላቸው የፀረ–ህገወጥ አደን ተነሳሽነቶች የዝሆን አደንን በእጅጉ ለመቀነስ በሄሊኮፕተር የሚንቀሳቀሱ ጠባቂዎችን፣ አነፍናፊ ውሻዎችን እና የማህበረሰብ ተሳትፎ ፕሮግራሞችን ቀጥረዋል።
   4. የፕላስቲክ አጠቃቀምን መቀነስ፡– የዱር እንስሳትን እና ስነ–ምህዳሮችን የሚጎዳ የፕላስቲክ ብክለትን መቀነስ። እ.ኤ.አ. በ 2008 ሩዋንዳ በሀገር አቀፍ ደረጃ አንድ ጥቅም ላይ የሚውሉ የፕላስቲክ ከረጢቶችን ማገድ አስደናቂ ስኬት ነበር ፣ ይህም የፕላስቲክ ብክለትን በእጅጉ በመቀነሱ እና በዱር እንስሳት እና ስነ–ምህዳሮች ላይ ያለው አሉታዊ ተፅእኖ ለመቀነስ ተችላል።
   5. ዘላቂ የሆነ እርሻን መደገፍ፡– የአፈርን ጤና ለማሻሻል እንደ ኦርጋኒክ/ተፈጥሮ ማዳበሪያ ያሉ የአካባቢን ተፅእኖ የሚቀንሱ ልምዶችን ማበረታታት። በእርሻ ውስጥ ባሉ ኬሚካሎች ላይ ከመጠን በላይ መተማመን ለአፈሩ ጎጂ ነው፤ እንዲሁም አንዳንድ ፈንገሶችን ወይም ባክቴሪያዎችን ወይም በአፈር ውስጥ ያሉ ሕያዋን ፍጥረታትን ይገድላል። በምዕራብ አፍሪካ ያሉ ብዙ አርሶ አደሮች እንደ ሴኔጋል እና ቡርኪናፋሶ ያሉ የዛኢ ቴክኒኮችን በመጠቀም ትንንሽ ጉድጓዶችን በመቆፈር እና ኦርጋኒክተፈጥሮሮ ቁስን በመሙላት ውሃን ለመቆጠብ እና የአፈር ለምነትን ለዘላቂ ግብርና ለማሻሻል ይረዳሉ።
   6. የተራቆቱ መሬቶችን ወደ ነበሩበት መመለስ፡– ዛፎችን በመትከል እና በሰዎች እንቅስቃሴ የተጎዱ አካባቢዎችን በማደስ አዳዲስ የብዝሃ–ህይወት መኖሪያዎችን መፍጠር። ለምሳሌ በአፍሪካ የሳህል ክልል ዙሪያ ያለው የታላቁ አረንጓዴ ግንብ ተነሳሽነት በረሃማነትን ለመዋጋት እና የተራቆተውን መሬት በዛፍ ተከላ እና በመሬት አያያዝ ዘዴዎች ለመመለስ ሰፊ ጥረት ነው። በአርሶ አደር የሚተዳደር የተፈጥሮ እድሳት አርሶ አደሮች በራሳቸው መሬታቸው ሊለማመዱት የሚችሉት ተግባር ነው።
   7. ኢኮቱሪዝምን ማሳደግ፡– ለአካባቢው ማህበረሰቦች እና የጥበቃ ስራዎችን የሚጠቅም ኃላፊነት የሚሰማው ቱሪዝምን ማበረታታት። ለምሳሌ በኬንያ ማሳይ ማራ ውስጥ ያሉ ሳፋሪዎች። በተጨማሪም፣ በናሚቢያ ውስጥ በማህበረሰብ የሚተዳደሩ ጥበቃ ቤቶች፣ ልክ እንደ ስከሌተን ጠረፍ አካባቢ ጥበቃ፣ የዱር አራዊትን እና መኖሪያቸውን እየጠበቁ የአካባቢው ማህበረሰቦች ከቱሪዝም ተጠቃሚ እንዲሆኑ ያስችላቸዋል።
   8. ማህበረሰቦችን ማስተማር፡– በትምህርት ቤቶች፣ ማህበረሰቦች እና መንደሮች ውስጥ ባሉ ትምህርታዊ ፕሮግራሞች ስለ ብዝሃ ህይወት እና አስፈላጊነት ግንዛቤን ማሳደግ። ለምሳሌ በኬንያ ያለው “ዋይልድ አባውት ኔቸር” ፕሮግራም በትምህርት ቤት ለልጆች እና ለአካባቢው ማህበረሰቦች ስለ ብዝሃ ህይወት ጥበቃ ግንዛቤ ለማሳደግ በተገናኘ ትምህርታዊ መሳሪያዎችን እና ወርክሾፖችን ይጠቀማል።
   9. አገር–በቀል ዕውቀትን መደገፍ፡– ከተፈጥሮ ጋር ለትውልድ ለዘለቄታው የኖሩ የአካባቢ ማህበረሰቦችን ልማዳዊ ድርጊቶች ማቀናጀት። ለምሳሌ በኬንያ የሚኖሩ የማሳኢ ህዝቦች ከዱር አራዊት ጋር አብሮ የመኖር ረጅም ታሪክ አላቸው። ባህላዊ የግጦሽ ልምዶቻቸው እና የመድኃኒት ተክሎች እውቀታቸው ከአካባቢያቸው ጋር ዘላቂ ግንኙነት እንዲኖር አስተዋጽኦ ያደርጋሉ።
   10. በታዳሽ ሃይል ላይ ኢንቨስት ማድረግ፡– ለአየር ንብረት ለውጥ በሚያበረክቱት የቅሪተ–አካል ነዳጆች ላይ ያለውን ጥገኝነት መቀነስ፣ ምክንያቱም ይህ ሃይል ስነ–ምህዳርን ይጎዳል። ለምሳሌ ደቡብ አፍሪካ በታዳሽ ሃይል ፕሮጀክቶች ልክ እንደ ትላልቅ የፀሐይ ኃይል ማመንጫዎች ላይ በቁርጠኝነት በመስራት በከሰል ላይ ያለውን ጥገኝነት ለመቀነስ እና የአየር ንብረት ለውጥ በብዝሃ–ህይወት ላይ የሚኖረውን ተፅእኖ ለመቀነስ እያስቻለ ነው።
   11. ወራሪ ዝርያዎችን መቆጣጠር፡ ሃገር-በቀል/ተወላጅ ዝርያዎችን ከመጥፋት ለመከላከል የወራሪ ተክሎችን ስርጭት ለመቆጣጠር እርምጃዎችን መተግብር፤ ለምሳሌ፣ ኢትዮጵያ ውስጥ፣ ወራሪውን የፓርቲኒየም አረምን የሚመገቡ ነፍሳትን በማስተዋወቅ በስነ-ሂወታዊ/ባዮሎጂካል ቁጥጥር ዘዴ ስርጭቱን ለመቆጣጠር እና የዕፅዋትን ማህበረሰቦች ለመጠበቅ ጥቅም ላይ ውለዋል።
   12. ብክለትን ማፅዳት፡ በአፍሪካ የስነ–ምህዳር ስርአቶችን የአየር እና የውሃ ጥራት ለማሻሻል ከኢንዱስትሪዎች እና ከግብርና የሚደርስ ብክለትን መፍታት። ለምሳሌ በናይጄሪያ የሚገኘው “የኢቦኒ ወንዝ ማጽጃ ፕሮጀክት” ከኢቦኒ ወንዝ ላይ የፕላስቲክ ቆሻሻዎችን እና ሌሎች ብክለቶችን ለማስወገድ በማህበረሰብ የሚመራ ተነሳሽነት ሲሆን ይህም ለሰው እና ለዱር አራዊት የውሃ ጥራትን አሻሽሏል።
   13. ዘላቂ የሆነ አሳ ማጥመድን መደገፍ፡– ከመጠን በላይ ማጥመድን ለመከላከል እና የባህር ብዝሃ ህይወትን ለመጠበቅ ደንቦችን እና ኮታዎችን ተግባራዊ ማድረግ። ለምሳሌ ሴኔጋል የባህር ውስጥ ጥበቃ ቦታዎችን (MPAs) ለማቋቋም እና የዓሣ ማጥመጃ ኮታዎችን ተግባራዊ ለማድረግ የምታደርገው ጥረት የዓሣ ክምችቶችን ዘላቂነት ለማረጋገጥ እና የባህር ውስጥ ስነ–ምህዳሮችን ለመጠበቅ እየረዳ ነው። በጋና ደግሞ መራባትን ለማበረታታት እና ከመጠን በላይ ማጥመድን ለመከላከል ዓሳ ማስገር ለአንድ አመት ታግዷል።
   14. ውሃን መቆጠብ፡– ይህንን ለሥነ–ምህዳር አስፈላጊ የሆነውን ሀብት ለመጠበቅ በግብርና እና በዕለት ተዕለት ሕይወት ውስጥ የውሃ ጥበቃ ልምዶችን ማበረታታት
   15. ጥናትና ምርምርን ማበረታታት፡– የአፍሪካን ልዩ የሆኑ ዝርያዎችን እና አካባቢዎችን ለመጠበቅ ውጤታማ ስልቶችን ለማዘጋጀት በብዝሃ–ህይወት እና ጥበቃ ላይ የሚደረጉ ምርምሮችን መደገፍ
   16. የዱር አራዊት ኮሪደሮችን ማስተዋወቅ፡– በደቡብ አፍሪካ ውስጥ ያሉ የተጠበቁ ቦታዎችን እንደሚያገናኝ ታላቁ ክሩገር ብሔራዊ ፓርክ ያሉ በእንስሳት መኖሪያዎች መካከል የሚፈልሱ እንስሳትን አስተማማኝ እና ደንነታቸው የተጠበቀ መንገዶችን መፍጠር
   17. ማህበረሰብን መሰረት ያደረገ ጥበቃን መደገፍ፦ የአካባቢው ማህበረሰቦች የተፈጥሮ ሀብታቸውን በዘላቂነት እንዲያስተዳድሩ ማስቻል፣ የባለቤትነት እና የኃላፊነት ስሜትን ማጎልበት። (ለምሳሌ፡ በናሚቢያ ውስጥ ያሉ የጥበቃ ፕሮግራሞች)
   18. ዘላቂነት ያለው የፍጆታ ልማዶችን መተግበር፡– ለአካባቢ ተስማሚ የሆኑ ምርቶችን በመምረጥ እና ብክነትን በመቀነስ የኔነትን አሻራ በመቀነስ በአፍሪካ ብዝሃ–ህይወት ላይ ተጽእኖ የሚያሳድሩ የአለም ንግድ ልምዶች መተግበር

• በመጥፋት ላይ ያሉ ዝርያዎችን ለመተካት ሆን ተብሎ የተደረገ ጥረት፡– ምሳሌዎች፡–

• ጥቁር እና ነጭ አውራሪሶች፡– በኬንያ የታጠቁ ጠባቂዎች አውራሪስን ከአዳኞች ለመጠበቅ ፓርኮችን ይቆጣጠራሉ። ደቡብ አፍሪካ የአውራሪስ ቀንድ አደንን ለመከላከል አውራሪስ ቀንድ የማጥፋት ፕሮግራሞችን ተግባራዊ አድርጋለች።​(The Living Rainforest)​​ (ScienceDaily)
• ፓንጎሊንስ፡– በቬትናምና በቻይና የዳኑ ፓንጎሊኖች ታድሰው ወደ ዱር ይለቀቃሉ። የሕግ አስከባሪ ኤጀንሲዎች በሕገወጥ አዘዋዋሪዎች ላይ በጠንካራ ቅጣት እየተቆጣጠሩ ነው።​(The Living Rainforest)​​ (ScienceDaily)

• አሙር ነብር (Amur Leopard) ፡– የአሙር ነብሮችን መኖሪያቸውን ለመጠበቅ በሩሲያ እና በቻይና የተከለሉ ቦታዎች ተቋቁመዋል። የፀረ–አደን እርምጃዎች። ​(American Museum of Natural History)​​ (ScienceDaily).
• የጋና አረንጓዴ ቀን ሰኔ 1 ቀን በየዓመቱ ሊጠፉ የሚችሉ እና ሊጠፉ የማይችሉ የዛፍ ዝርያዎች በመላ ሀገሪቱ ይተክላሉ። እንዲሁም የባህር እና የወንዝ አካላት በተወሰነ ጊዜ ውስጥ ዓሦችን በመራቢያ ወቅት ለመጠበቅ መዘጋት።

ብዝሃ ህይወትን ለመጠበቅ አንዳንድ አለም አቀፍ፣ ክልላዊ እና አካባቢያዊ ህጎች

አለም አቀፍ ህጎች

• Convention on Biological Diversity (CBD) 1992.
• United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC)
• Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework 2022
• National Biodiversity Strategies and Action Plans (NBSAPs)
• United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD) 1994

 

ክልላዊ ህጎች

• Convention on African Migratory Locust
• African Union (AU) Convention on the Conservation of Nature and Natural Resources
• European Union (EU) Habitats Directive
• Asian Development Bank (ADB) Biodiversity Policy